Kada neko pomene reč Fanta, tu penušavu bambuču, svima to asocira na narandžasto piće i svakako gazdu tog narandžastog fenomena – Koka Kolu. I to s pravom. Ali bez nacista Fanta, ta narandžasta limunada ne bi postojala. I ne bi bila kult, kao što je danas.
Vrednosti koje su postavljene, posebno u subkulturi, kojima se bez sumnje i zadrške olako prihvata šta je dobro a šta nije, mnogo puta su stvari potpuno drugačije od onoga što se prikazuje. Ako su neki ljudi prezireni, osudjeni u javnosti i odbačeni zbog saradnje sa nacistima, drugi takvom istom saradnjom žive sa profitom koji su dobili blagodareći upravo nacistima i potom, postavši slavni i bogati, tu su moć koristili da bi uticali na druge. Izvor i trag svog bogatstva i moći krili su decenijama, plaćajući pisce svoje lažne biografije i krijući se iza skupih i bombastičnih reklama koje su stvarale sliku nevinosti i potrošačke neobaveštenosti.
Lako je reći: Briga me ko je to stvorio i proizvodio, meni se dopada i ja ću to prihvatiti. Bez obzira što je ta moć upotrebljena protiv života i opastanka ljudi, putem i za uništenje konkurencije čistih izvora i metoda rada. Ali, koliko ste puta čuli, a povrh toga i čitali, osude ljudi samo zato što su deca ili unuci nekog ko je iza sebe ostavio pečat zločinca, čoveka poznatog po nekom zlu. Sa prezirom se gledalo na imovinu ili moć koju je taj nasledio od čoveka čije je ime zlom obeleženo. Da li je to pravedno, ili predrasuda, je stvar akademske rasprave, ali činjecija je da je taj i takav odnos postao standard ponašanja, deo utvrđenog sistema vrednosti. Ako je tako, zašto se on primenjuje selektivno.
Poznate se naci veze evropskih aristokratskih porodica koje su se okoristile i profitirale od saradnje sa Hitlerom, vlasnici velikih kompanija kao Krupp, DuPont, Porsche, BMV, IBM, Thissen … da bi potom bez posledica uz pomoć svog bogatstva sebe spasli posleratnih osuda za saradnju sa nacistima, za razliku od običnog sveta koji je pretrpeo prezir ili sudjenja za iste stvari iako nisu ni približno imali njihov uticaj na stvaranje kulta nacizma, niti stvorili tolike profite i moć kao pomenute kompanije i njihovi vlasnici.
Reklamirana i obožavana limunada Fanta je u vlasništvu Koka kole, koja u svojim reklamnim kampanjama gradi identitet nekoga ko pokušava da poveže radost života, slobodu i spoj nacionalnosti kao preporuku sebe koja se krije iza video spotova sa ljudima širom sveta. Ali, činjenice su drugačije. Fanta, dete Koka kole, je proizvod nacističke Nemačke. Još gore, to je ideološki proizvod sazdan po zadataku nacista!
U leto 1940. kada je Drugi svetski rat je već u zamahu, i kada je Poljska već pregažena i Francuska pobeđena, a britanska vojska proterana sa evropskog kontinenta … nacistička Nemačka je bila u euforija. Nemci masovno obožavaju Firera i traže osvajanje sveta. U svojoj vlastitoj nadmoćnosti zahtevaju odbacivanje svega što nije proizvod nemačke kulture, ideologije i proizvod iz nemačkih fabrika.
Maks Kajt, direktor fabrike i distribucije Koka kole u nemačkom gradu Esen, nije bio u toj euforiji jer je imao druge brige. Nije znao da li će Sjedinjene države učestvovati u ratu protiv Nemačke, ali se pribojavao toga. Prvenstveno se plašio za budućnost svog posla i njegovog mesta – šefa američke kancelarije Koka kole za Nemačku.
Koka kola je imala svoju fabriku u Nemačkoj od 1929. godine, sa slabim uspehom na početku, ali već 1931. prodali su 60.000 sanduka na tržištu Nemačke. Tri godine kasnije, 1939. godine, kada su se u Berlinu održale Olimpijske igre, prodato je više od milion sanduka Koka kole.
Ako SAD krenu u rat protiv Nemačke, a to se činilo sasvim sigurnim, Firer bi zahtevao prekid saradnje sa sedištem Koka kole u Atlanti – SAD, kao što se prethodno već desilo sa drugim ne-nemačkim proizvodima. Bez isporuke koncentrata za Koka kolu iz Atlante, koji je 1886. godine izumio farmaceut dr. Džon Pemberton, nema proizvodnje Koka kole u Nemačkoj. Stoga, za Maksa Kajta nema ni posla u Essenu.
Nakon što je Maks Kajt saznao da sledi rat između Sjedinjenih država i Nemačke, pripremio se za alternativu. U saradnji sa sedištem u Atlanti nameravao je da pripremi napitak koji, formalno, ne bi bio američki proizvod, i sastojci tog napitka bi bili nemačkog porekla od proizvoda koji i u vojnim uslovima, podrzaumeva se, mogu da se nađu na nemačkom tržištu.
Tražio se način kako da se, upkos ratu i sukobu interesa Nemačke i SAD gde se uprava Koke kole nalazila, u Nemačkoj održi biznis sa prodajom i profit od toga, a da se pritom ne prekrše naredbe nemačkih vlasti o zabrani uvoza i prodaje robe stranog porekla .
Menadžer Maks Kajt je smislio rešenje. Daje zadatak svom prvom tehnologu, Dr. Šetligu, koji je bio glavni hemičar u fabrici Koka kole u Esenu da nađe najbolju formulu za novi napitak. Posle mnogo eksperimenata, Dr. Šetlig smišlja proizvod koji se zasniva na surutki, nastaloj od fermentacije mleka uz dodatak blago kiselog ukusa, pomešan sa saharinom i sirupom prerađene jabuke i pomorandže. Bio je to napitak napravljen od ’ostataka otpadaka’, kako je to opisao Maks Kajt u svom predlogu pred šefovima Koka kole u Atlanti, SAD.
Zatim je trebalo izmisliti ime.
Kajt je pozvao zaposlene u fabrici Koka kole u Esenu i tražio predloge od njih samih. Pojavilo se dvadesetak mogućih imena, uključujući i naziv „Fantastično“. To je viđeno kao dobra ideja. Tadašnji fabrički direktor grafičkog dizajna Valter Cimerman, zajedno sa predstavnicima iz sektora prodaje, doradili su predlog i formulisali konačni naziv novog napitka – Fanta!
Nacistička direktiva, da se zaustavi proizvodnja Koka kole u Nemačkoj je ispoštovana i urađeno je to što je traženo – proizvoditi nemačku limunadu. U jesen 1940. Fanta se pojavila na tržištu kao bezalkoholno piće, proizvod ideoloških potreba nacista za sopstvenim proizvodima. Ali istovremeno su zadovoljeni i zahtevi profita Koka kole iz Atlante, koji je Maks Kajt obezbedio kao njihov menadžer u Nemačkoj. Važno je bilo da se američka fabrika zadrži u Nemačkoj i da njihova fabrika u Esenu ima profit. Sve drugo je bilo je u drugom planu. Rat su vodili generali i vojnici pri čemu su svoje ciljeve plaćali i životima, ali iako su na frontu Amerikanci i Nemci pucali jedni na druge, u biznisu su isti ti sarađivali i pravili pare.
Na početku, Fanta nije imala tržišni uspeh. Nemci su bili više skloni pivu, a još neko vreme proizvodnje Fante i Koka kole se radila paralelno i prodavala u očekivanju zvanične zabrane.
Menadžer Koka kole u Nemačkoj, Maks Kajt, bio je član nacističke stranke NSDAP-a i uspeo je da održava fabriku i proizvodnju Koka kole dve godine, iako se od 1939/40. godine primjenjivao zakon koji je, u cilju razvijanja vlastite ideologije i ekonomije, nalagao da se samo nemački proizvodi pakovani u nemačkim bocama mogu prodavati u Njemačkoj. Jedini izuzeci bili su proizvodi nemačkih vojnih saveznika.
Čak ni protivljenje konkurentske Afrikole da je Koka kola jevrejski proizvod nije uslišano i nisu bili prihvćeni njihovi zahtevi da se fabrika Koka kole u Esenu zatvori.
Kajt je svoj uticaj kao bogati član vladajuće nacističke partije koristio čak i pri kupovini nedostajućeg proizvoda, šećera, koji je bio veoma ograničen u tim ratnim godinama.
Dana 11. decembra 1941. godine SAD i Nemačka su ušle u međusobni rat. Nemačka zabranjuje uvoz ekstrakta Koka kole, i već u martu 1942. godine potrošene su sve stare zalihe, a proizvodnja Koka kole je zaustavljena.
Fanta nakon toga postaje interesantna na tržištu. Kajt koristi svoje članstvo i donacije u nacističkoj NSDAP, kao i poznanstva sa fašističkom vladom, i ima redovne količine šećera za proizvodnju nove nemačke limunade. Fanta se prodaje sve više i više. U Nemačkoj, Fanta je tokom rata imala 49 punionica i prodavala se, osim u Nemačkoj, i u drugim državama koje su bile nemački vojni saveznici. U periodu od 1943/44, američka fabrika Koka kole u Nemačkoj, kroz prodaju brenda Fanta, pokazala je najveći profit od kada je firma u Nemačkoj otvorena, još od 1929. godine! Profit je bio tu i, tokom američko-nemačkog rata, taj profit se delio između nemačke i američke kompanije Koka kola.
Jedanaest dana nakon kapitulacije Nemačke, 18. maja 1945. godine u fabriku Koka kole u Esenu, dolazi poverenik iz američke centrale u Atlanti, Pol Bejkon. Nakon bombardovanja, zgrada fabrike je bila potpuno uništena, ali većinu mašina za punjenje Maks Kajt je prethodno demontirao i skladiaro van grada, na sigurno.
Pukovnik američke vojske Robert Mešbern pomogao je američkm povereniku iz Atlante da pronađe Maksa Kajta, a potom i mašine skrivene u okolnim selima. Kada su se dvoje kolega, menadžera Koka kole iz Amerike i Nemačke sreli Pol Bejkon je saopštio Maksu Kajtu da više ne može biti direktor Koka kole, jer je Nemac koji je bio deo nacističke ideologije i politike, i da će nemačku fabriku Koka kole upravljati kadar koji dolazi iz SAD. Nakon pripreme i adaptacije poizvodnje, 1949. godine Koka kola se vratila među Nemcima.
Vest o smeni je bila uznemirujuća i ponižavajuća za Maksa Kajta, koji se kao bogati i moćni član nacističke NSDAP osim sa gubitkom posla suočavao i sa opasnošću od gonjenja i suđenja za saradnju sa nacističkim vlastima tokom rata.
Uskoro, prema pisanju publiciste Guida Knopa, još jednom će se potvrditi teza da je profit iznad drugih razloga i kriterijuma. Iz SAD dolazi poseban tim za istragu, poslat i plaćen iz sedišta Koka kole u Atlanti, koji je utvrdio da njihov direktor Maks Kajt, najuspešniji menadžer kompanije tokom rata, nema krivicu i odgovornost za događaje u vezi sa ratom, te da je slobodan i podoban za dalju saradnju.
Istraga je utvrdila da je Maks Kajt pokazao izuzetnu lojalnost kompaniji. Iako je on sam, lično, izmislio Fantu, odobrio njen sastav i ime i zahvaljujući svojim vezama u nacističkoj vladi održavao proizvodnju Fante, mogao je da zadrži sav profit za sebe za vreme ratnih godina ali, on to nije učinio. Uredno i odgovorno prema svojoj matičnoj kompaniji u Americi, profit je uplaćivao na račun centrale Koka kole u Atlanti!
Nakon toga, Maks Kajt se vraća na mesto direktora kompanije Koka kola u Nemačkoj, a pedesetih godina je imenovan za regionalnog direktora Koka kole za Evropu i Bliski istok. Penzionisan je 1968. godine na toj poziciji. Na inicijativu centrale Koka kola u Atlanti jedna ulica u Esenu je dobila ime po Maksu Kajtu. Sedište Koka kole u Nemačkoj i danas ima istu adresu.
Sudbina je opredelila da dva bratska proizvoda prožive rat kao dva brata na suprotnim stranama fronta. Ako se flaša Koka kole reklamirala tokom Drugog svetskog rata u rukama američkih vojnika pod američkom zastavom, i Fanta se oglašavala na isti način, ali u rukama nacističkih nemačkih vojnika, pod njihovim nacističkim zastavama.
Jedino što im je bilo zajedničko je to da su postojali zbog profita. Profit je zatim izbrisao razlike.
(D.P. Latas)