U aprilu 2011. godine, na Univerzitetu Kolumbija (SAD) održana je projekcija filma Bijelo dugme. Prikazan je na Garriman Institutu za evropske studije, i to je bila prva projekcija filma iz bivše Jugoslavije još od devedesetih, kada je dat prostor Emiru Kusturuci.
Očigledno, Amerikanci su primetili da je Bijelo dugme više od muzike.
Bijelo dugme, kao i mnogi drugi izvori kulture i subkulture Jugoslavije dolazi iz Sarajeva. Grad koji je dom pripovedača Zuke Džumhura i Abdulaha Sidrana, i daje svetu najvećeg jugoslovenskog filmskog umetnika Emira Kustiricu; muzičke legende Čolića, Zabranjeno pušenje i Dr Neleta Karajlića; beskrajno suptilnog pisca lepe poezije Duška Trifunovića, slikara Mersada Berbera, televizijski fenomen Top lista nadrealista je iz Sarajeva … grada sevdaha, muzike i umetnika, nalepšoj mešavini tri religije u Evropi, sa najviše jugoslovenske čežnje kada se Jugoslavija imala, a i zatim kada je izdata upravo savezom sarajevskih verskih vođa i ulicnih dilera.
Pa, tu u tom Sarajevu, počinje istorija Bijelog dugmeta, koja još uvek nije završena.
Mnogi veruju da je bend Bijelo dugme proizvod inspiracije i upornosti Gorana Bregovića, harizmatičnog lidera, gitariste, autora tekstova, muzike i menadžerskih ugovora za grupu. Tvorac iluzije. Glavni i odgovorni urednik fenomena koji prevazilazi muziku i kakav nije još uvek viđen na Balkanu, iako su prošle decenija od Bijelog dugmeta do danas.
Goran Bregović je rođeni sarajlija, sin oficira JNA koji je napustio svog sina nakon razvoda. Njegova majka, ambiciozna i zainteresovana za muziku, upisala je svog sina u osnovnu umetničku školu, gde je ispao u drugoj godini kao nepopravljivo lenj, za muziku netalentovan. Srećom, niko od učitelja nije tada shvatio da će taj netalentovani kandidat za prosecnog duvača flaute ili klaviristu po provinciji nedugo zatim postati regionalni mag rok muzike i ikona koja traje pet decenija. Nastupaće na koncertima, po filmovima, pozorištima i livadama … u dvadeset zemalja u Evropi.
Srećom, njegova majka nije odustala. Kupila mu je gitaru. Goran Bregović je nakon toga učio muziku na ulici. Njegov nastavnik bio je Edo, brat pripovedača Abdulaha Sidrana.
Kada je Bregović, rođen je u martu 1950. godine, bio srednjoškolac, Sarajevo je bilo centar jugoslovenske popularne kulture, uz Beograd svakako.
Najpoznatiji pevač Bijelog dugmeta, Željko Bebek, koji je pet godina stariji od Bregovića, upoznaje ga na koncertu male grupe Beštije gde maturant Bregović svira gitaru. U to vreme Željko Bebek je već dobro poznat u Sarajevu kao vokal grupe Kodeksi. Na preporuku Bebeka, Kodeksi angažuju Bregovića, a već 1969. godine imali su prve nastupe u Dubrovniku, sa klasičnim repertoarom za potrebe turista.
Dobijaju poziv i nastupaju po klubovima u Napoliju, Italija. Naredne godine grupi se pridružio i roker Milić Vukašinović, koji insistira na autorskim rock and roll pesmama Led Zeppelin, Black Sabbath … ali nemaju podršku publike i dve nedelje kasnije dobijaju otkaze iz klubova širom Italije.
Željko Bebek nije zadovoljan novom muzikom benda, odustaje i vraća se u Sarajevo. Ubrzo i Milić Vukašinović napušta Kodekse i odlazi u London, a Goran Bregović upisuje studije filozofije i postaje deo grupe Jutro. Iako je u bio u svađi sa Bebekom, poziva ga i 1971. Bebek se pridružuje kao pevač koji je pevao prve pesme Gorana Bregovića – Patim evo deset dana. Tandem za ulaz u legnede je rođen.
U 2012. godini, gostujući u emisiji Portret televizije CMC, Željko Bebek navodi da je on zaslužan za karijeru Bregovića – „Ja sam sa spustio sa brda i uneo među nas iz kulturnog i civilizovanog centra Sarajeva. Goranova familija je živela na brdu Trebević, među Ciganima, a ja sam mu omogućio civilizaciju i ulazak u Kodekse, što je on bez mene mogao samo sanjati „, rekao je Željko Bebek. I 2014. godine, u izjavi za beogradski Blic prilkom obeležavanje 40 godina Bijelog dugmeta, Bebek kaže da je on stvorio Bijelo dugme, da je tvorac i ideolog grupe, a ne Goran Bregovic.
Mnogi smatraju da je ovo brdsko trebevićko poreklo Bregovića iz okoline Sarajeva dar, koren njegove savršene upotrebe džipsi, folk muzike, prerađene i adaptirane u njegovim mega hitovima, i njegovoj filmskoj muzici, kasnije.
Bebek govori svoju stranu istorije, ali činjenice govore drugačije.
Nakon prvih singlova u saradnji sa Bregovićem u grupi Jutro, Željko Bebek odlazi u vojsku, a grupa ima još nekoliko singlova bez njega, uključujući i hit – Kad bih bio Bijelo dugme … S obzirom na unutrašnje svađe oko daljeg razvoja, kao i različitih pogleda na muzički izbor, grupa Jutro se raspada 1973. godine.
Već 1. januara 1974. promovisana je nova grupa, Bijelo Dugme.
Ubrzo se potpisuju ugovori sa muzičkim izdavačima Diskoton i Jugoton. U oktobru iste godine objavili su prvi album koji je doživeo eksploziju popularnosti i prodaje, a kritičari su cinično smislili novu kategoriju za Bijelo Dugme – pastirski rok. Međutim, to ih nije omelo, tražili su ih sa svih strana, i u svakoj prilici ih pozivali na nastup. U novembru 1974. nastupali su i na skopskom festivalu sa šlagerskom pesmom Grigora Koprova.
Aprila 1974. imali su prvi veliki koncert na Bum festivalu u Ljubljani, a tada je viđen i njihov prvi legendarni hit – Selma. Stvaran na granici bluza, megahit Selma je probio sve rejtinge slušanosti i prodaje. Sa Selmom, i posle nje, imali su svoju publiku širom Jugoslavije, i to raznih uzrasta što je bio prvi takav fenomen koji ih je postavio metar iznad svih koji su svirali ili pevali popularnu i rok muziku.
Inače Selma je tema, nežna bluz melanholija, čiji je tekst tokom 1949. godine napisao Vladimir Divjak, posvećen istinitom liku – sarajki Selmi Borić. Nikada autor nije imao ništa sa Selmom, svojom inspiracijom, ali je bio opsednut njom i njenom lepotom samo time što ju je sreo na železničkoj stanici, i nosio njene kofere do vagona. Nakon što je otpratio, rekao je, „Selma, ne naginji se kroz prozor …“ rečenica iz pesme koja će postati refren koji se peva decenijama.
Misterija Bregovićeva da menadžira svim raspoloživim resursima više od svih ostalih u rok i pop muzici u Jugoslaviji vidljiva je na samom početku. On, suprotno standardima, potpisuje dva ugovora za objavljivanje svoje muzike. Jedan sa Diskotonom za objavljivanje singlova, a drugi sa Jugotonom za albume, pa je šokirao javnost kada je pesma koju je napisao Duško Trifunivić – Glavni junak jedne knjige, Bijelo Dugme izdalo odjednom kod dva izdavača ploča – I kod Diskotona, ali i sa Jugotonom.
Diskoton je napravio veliku poslovnu grešku odbijajući da potpiše sporazum o ukupnoj produkciji Bijelog dugmeta već su se ograničili samo na singl izdanja, nakon čega Bregović poptisuje ugovor sa Jugotonom za albume, i taj previd Diskotona se smatra najvećim promašajem muzičkih poslova u Jugoslaviji, i gubitka Diskotona više od tadašnjih osam miliona dolara. Inače, prvi album – Kad bih bio Bijelo dugme… snimljen je septembra 1974, za samo 20 dana, u studiju Akademik u Ljubljani. Prvo izdanje albuma prodato je za samo nekoliko meseci, u 160.000 primeraka.
Prvi album Bijelog dugmeta, saglasno menadžerskom instinktu Bregovića i njegovog majstorstva u odnosima sa javnošću, ima dobro opremljen dizajn autora Dragana Stefanovića koji je školski drug Bregovića. Album sadrži naslovnu koricu koja je umetnički dorađena fotografija razgoljenih ženskih grudi, sa velikim belim dugmetom na reveru. Ovaj dizajn albuma Bijelo dugme potom će se naći u britanskom izdanju – The Best 500 Rock Albums – u svetu.
Željko Bebek se po povratku iz vojske pridružuje već formiranoj i afirmisanoj grupi kao vokal sa svojim prepoznatljivim rapavim glasom koji je prepoznavao svako u tadašnjoj Jugoslaviji. On se odrekao redovnog posla, službenika socijalnog osiguranja, i kao oženjeni čoveki sa detetom potpuno se posvetio muzičkoj karijeri.
Pojava Bijelog dugmeta od samog početka 1974. i 1975. godine bila je eksplozija popularnosti. Bilo je tada, a i kasnije, pojedinačno i boljih muzičara, pa i tekstova pesama i aranžmana… Ali, Bregović je imao sve ono što je publici trebalo: puno emocija, do perfekcije izgrađen nastup i odnose sa javnošću, imali su svoj jezik i personalitet, uspevali da idu do kraja pa i dalje tankom linijom roka, rokend rola, etno muzike i bluza spajajući u jedno telo delove publike koja u drugim prilikama ne bi htela ni da se vidi između sebe. I sve to spakovano, otpevano i objavljeno bez greške. Bregović je napravio iskorak, posvetio se publici a ne sebi, i ne samo muzici.
Kada su pozvani da budu gosti na završnom koncertu tada najpopularnijeg muzičkog rok fenomena, Korni grupe … njihov nastup dominira, a mediji su potom u svojim opisima i kritikama koncerta zaboravili domaćine, i pisali o novom čudu – o Bijelom dugmetu.
Bregović je rođeni muzičar i talentovani menadžer, prepoznaje vreme i potrebe publike stvarajući povrmeno i pesme po svom ukusu, nezavisno od njihove komercijalne budućnosti, i to mu je donelo priliku da osvaja sveukupnu javnost, a ne samo muzičku publiku. Time on preskače muzičke okvire i postaje mag javnosti, kulturološki fenomen najšireg značaja.
Održavaju koncerte skoro svake nedelje. Primećuje skepticizam kod dela kritičara koji im nameće etiketu da su primitivci, muzika grupe dečaka iz predgrađa i sa bosanskih brda. Bregović će napraviti korak napred. Angažuje filharmoniju na svojim snimcima i nastupima, i ubija taj deo kritike sofisticiranim nastupom u narednom mega hitu na tekst Duška Trifunovića – Ima neka tajna veza …
Prilikom pripreme drugog albuma 1975, imaju ozbiljne izazove. Da potvrde slavu stečenu prvim albumom, ili da promaše i budu tretirani kao slučajni uspeh. Da stvore sopstvenu, autentičnu muziku i da izađu iza etikete pastoralne muzičke pojave, miljenici dece iz provincije i predgrađa. Zbog toga, po prvi put u jugoslovenskoj pop muzici Bregović organizuju karantin za članove Bijelog dugmeta, stvara misteriju publici i priprema izlazak albuma sa jakom tenzijom i dobro spremljenim odnosom ka javnošću. Tako je stvoren njihov drugi album: Šta bi dao da si na mom mestu.
Album je snimljen u novembru 1975. godine u Londonu, pod kontrolom producenta Nila Harrisona. Autor svih pesama, osim jednog teksta Duška Trifunovića, je Goran Bregović. Vokal je Željko Babek. Noseće pesame na albumu, osim jednog hita – Tako ti je mala moja kad ljubi Bosanac… su elegije, teški spore balade, složeni muzički aranžmani i vokali koji ostavljaju emotivni trag kod slušaoca još kod prvog emitovanja, pa čak i decenijama kasnije: Došao sam da ti kažem da odlazim, Ne gledaj me tako i ne ljubi me više … potvrdili su i nadgradili uspeh Bijelog dugmeta kao najpopularnije muzičke grupe u Jugoslaviji stečen za samo godinu dana. Samo prvo izdanje ovog albuma, za nekoliko meseci, prodato je u više od 200.000 primeraka. Zatim sledi velika koncertna turneja koja počinje od Makedonije i traje sa preko 20 koncerata zaredom.
Na Novu 1976-tu godinu, kao muzički fenomen koji postaje kult kod mladih, Bijelo Dugme je pozvano da nastupi pred maršalom Titom i najvišim zvaničnicima države u Hrvatskom narodnom kazalištu u Zagrebu ali, posle samo nekoliko pesama, njihov nastup je prekinut jer je bio previše bučan za ukus maršala.
Dugmemanija, kako je nazvana pojava i uticaj Bijelog dugmeta, ima masovni socijalni i društveni značaj čime je još od samog početka predmet interesa za političku upotrebu. Naime, u aprilu 1976. za njih je organizovana turneja po Americi koju će Bijelo dugme otkazati jer su organizatori bili emigranti iz hrvatskih ustaških udruženja u SAD. Oni idu i nastupaju u Amerikci, ali kasnije, u svojoj organizaciji. Bregović je voleo sebe u koketiranju politikom, ali samo po svom izboru.
Njihova muzika i politika, to je stalni ples na žici.
Bijelo dugme peva pesmu Ružica si bila, sa svog albuma Pljuni i zapevaj Jugoslavijo koji je objavljen u 1986. U toj pesmi inspiriracija im je hrvatski nacionalista, pevač Vice Vukov, koji se 1976. godine vratio iz emigracije u Zagreb. Vice Vukov je dva puta predstavljao Jugoslaviju na Evroviziji (London, 1963 i Napoli 1965), pre nego što je emigrirao u 1972. godini, tako što se nije vratio sa turneje po Australiji. Kao politički nepodobnom bilo mu je zabranjeno izvođenje, pa čak i kada je 1989. godine objavljena ploča sa njegovim pesmama, ali bez imena autora! Album i pesme sa bezimenom pevačem.
Kada se u Jugoslaviji osamdesetih pojavila kriza identiteta posle Titove smrti, njihov album je nazvan – Pljuni i zapevaj Jugoslavijo (1986), i kao prva numera na albumu čuje se partizanska pesma Padaj silo i nepravdo! Pesmu peva hor dece iz doma za siročad u Sarajevu zajedno sa narodnim herojem, legendom Svetozarom Vukmanovićem Tempom koji u to vreme ima 74 godina. To je čista politika, pa i preko toga: pokušaj Bregovića da stvori reinkarnaciju partizanskog duha i etike u vreme kada se već oseća potrošenost jugoslovenske ideje.
Njegov ples u politici – Bregović i Bijelo Dugme će pokazati javnosti uvek kada oni smatraju da to ima uticaja na tu javnost, kao osamdesetih godina kada su preradili tada hrvatsku emigrantsku himnu Lijepa nasa … koja je smatrana izlivom hrvatskog nacionalizma, i nije bila poželjana za javno izviđenje u jugoslovenskim krugovima u to vreme. Ali, za balans, oni će otpevati i srpsku Tamo daleko, posvećenu srpskoj vojsci koja je u Prvom svetskom ratu emigrirala na grčki otok Krf. Bile su to godine uzdrmane Jugoslavije, duha nacionalizma koji je izlazio iz boce posle skoro pet decenija, i oni su pevali o onome o čemu se u javnosti najviše pričalo. Ili se najviše ćutalo.
Jugoslovenska ideja je bila njihov izbor u politici, i oni to nisu krili, posebno nije krio Goran Bregović. I kada Bijelo dugme 1986. pevaju – Pljuni i zapevaj Jugoslavijo... neposredno i precizno, najavljuju rat ukoliko padne i raspadne se jugoslovenstvo. Što se potom i dogodilo.
Vratimo se muzici. Kada Bijelo dugme 1976 snima svoj treći album Eto baš hoću, snimljen u Art Records u Londonu, oni su već institucija oko koje se okreće milionska publika i milioni dolara od prihoda. Bregović, nenadmašni majstor menadžiranja, promoviše pojačanje kao kod fudbalskih timova, i angažuje Lazara Ristovskog iz grupe Smak i Milića Vukašinovića iz grupe Indeksi nakon što bubnjar Ipe Ivandić i klavijaturista Vlado Pravdić odlaze u vojsku.
Majstor za privlačenje pažnje i upravljanje tom pažnjom, Goran Bregović neće propustiti svaku priliku da napravi novi spektakl. Kada je 1977. godine Bregović polazio u vojsku, dok ga je čekala kasarna u Nišu, grupa organizuje besplatan koncert u Beogradu (koncert kod Hajdučke česme) na kom se skupilo 120.000 ljudi, što je najveći muzički skup u dotadašnjoj istoriji Jugoslavije. Niko nije imao veći i spektakularniji ispraćaj na služenje vojnog roka.
Bijelo dugme nastupa u kontinuitetu sve do 1989. godine, odnosno do raspada Jugoslavije. Poslednji mega hit im je u 1988. godini kada su objavili obradu Đurđevdan, gde nastupa majstor trube i etno muzike Fejat Sejdic, i učestvuje Srpski crkveni hor, Prvo beogradsko pevačko društvo. Tada Bregović stvara decenijama nenadmašenu etničku simfoniju koja će postati obeležje dalje samostalne karijere Gorana Bregovića, koja se u tom maniru nastavlja do danas.
Od 1989. godine u Jugoslaviji su se otvoreno pojavili nacionalistički pokreti. Loše vreme za muziku Bijelog dugmeta i umetnost Gorana Bregovića koji su godinama stvarali svoj mit i svoju muziku za sve u Jugoslaviji, i usput pevali o jugoslovenstvu. Bregović kaže da je ta 1989. godina bil najmučnija u njegovoj karijeri, pa su zato i prekinuli turneju koja je bila u toku. Takođe su otkazali koncerte u Kini i Sovjetskom Savezu. To je kraj grupe koja je imala tri vokala, jednog lidera i desetak muzičara koji su, uz znak Bijelog dugmeta, pisali istoriju. Istorija devet studijskih i tri koncertna albuma prodatih u više od 6 miliona primeraka preko njihovih produkcijskih kuća, kao i više od deset miliona singlova, kompilacija i retrospektiva.
Nakon raspada, poslednji pevač Bijelog dugmeta Alen Islamović odlazi u Bihać i samostalno nastavlja svoju karijeru. Željko Bebek će se susresti sa ratom u Zagrebu, gdje živi i danas. Treći vokal iz grupe, Mladen Vojčić Tifa, napušta Sarajevo nakon rata, a 1995. preselio se u Nemačku.
Najpoznatiji bubnjar Bijelog dugmeta, Ipe Ivandić, nakon izbijanja jugoslovenskog rata se preselio u Beograd. Dana 13. januara 1994. godine počinio je samoubistvo, padom sa šestog sprata beogradskog hotela. Klavijature Bijelog dugmeta najduže su pripadale Vladi Pravdiću, koji nakon raspada grupe živi u Americi, baveći se kompjuterima i mobilnim komunikacijama.
Goran Bregović stvara muziku i danas, povremeno i nastupa širom Evrope. Nakon raspada Bregović živi u Francuskoj i u Beogradu. On je jedini stalni član grupe koji je bio u Dugmetu od osnivanja do kraja. Većina pesama je njegovo autorstvo. Kao što je autor i svega što je proizvodnja, menadžment, odnosi sa javnošću, stvaranje slike i identiteta tog kulta Bijelog dugmeta i prestižnog mesta u istoriji jugoslovenske muzike, ali i u čitavoj jugoslovenskoj javnosti i kulturi… sve je to njegov potpis.
Bregović nakon Bijelog dugmeta ima uspešnu solističku karijeru. Stotine koncerata. Piše pozorišnu i filmsku muziku. Svet odaje počast njegovoj muzici u filmovima Emira Kustiruce, kao što su Dom za vešanje i film Arizona Drim. On je nagrađen za svoju muziku u filmu Kraljica Margo koji je režirao Patris Šero.
U knjigu evropskih muzičkih legendi definitivno ulazi sa muzikom za film Andergraund Emira Kustirice koji je bio pobednik filmskog festivala u Kanu 1994. godine. Film posvećen raspadu Jugoslavije. Opet i opet Bregović stvara svoje najbolje na temu – Jugoslavija. To je pečat Bijelog dugmeta, posebno Bregovića, koji su bili vrhunski jugoslovenske proizvod, ali i sledbenici jugoslovenske ideje.
Uostalom, osim dobrog bluza i pristojnog roka iz prvih godina Bijelog dugmeta, identitet muzike iza koje stoji Bregović je izgrađen na etničkim motivima jugoslovenskih naroda, ciganske muzike i tanga, kao povremenog muzičkog izraza u kombinaciji sa njima.
Bregović sarađuje sa vrhunskim umetnicima i muzičarima kao što su Cesarija Evora, Elefteria Arvanitaki, Georgios Dalaras, Iggi Pop, Sezen Aksu… Poljska pevačica Kaja objavila je album sa muzikom Gorana Bregovića koji je prodat u 650.000 primeraka. Veći deo njegove solo karijere su i prerade hitova Bijelog dugmeta koji se slušaju i četiri decenije nakon prve pojave.
Njegova etno muzika, koja često zalazi u vode filharmonije i svečanih horova, svirala se na velikim koncertima održanim u više od dvadeset zemalja Evrope. Neki koncerti, kao nastup u Grčkoj sa Georgiom Dalarasom pretstavljaju evropski vrh te muzičke vrste.
Bijelo dugme se, zaista, vratilo na scenu samo jednom prilikom.
Taj jedini put kad su se okupili ponovo, trideset godina nakon osnivanja, su tri jubilarna koncerata održana 2005. godine u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu. Pamtiće se koncert na beogradskom Hipodromu gde je došlo 200.000 publike. Kao u stara dobra vremena.
Svako ima svoj početak, pa tako i ovaj opisani početak Bijelog dugmeta. Ali, za razliku od mnogih, Bijelo dugme nema kraj …
(DP Latas)
